W 2025 r. Księgarnia św. Jacka obchodzi 100-lecie swojej działalności

Przed drugą wojną światową

Historia ta zaczęła się w roku 1925 – był to rok jubileuszowy ogłoszony przez papieża Piusa XI bullą Infinita Dei misericordia. Początek owego Anno Santo nie tylko przyniósł nadzieję na podniesienie administratury apostolskiej Śląska polskiego do rangi diecezji (nadzieję, która urzeczywistniła się 28 października 1925 roku mocą bulli Vixdum Poloniae unitas), ale zaowocował także powstaniem katolickiego wydawnictwa. Historia Księgarni św. Jacka splotła się bowiem nierozerwalnie z dziejami Kościoła katowickiego – choć formalnie uprzedziła powstanie diecezji, skupiła wokół siebie ludzi, którzy dla lokalnej wspólnoty mieli szczególne znaczenie.
Potrzeba stworzenia przedsiębiorstwa na wzór katolickich instytucji wydawniczych z przełomu XIX i XX wieku była w pierwszej połowie lat dwudziestych bardzo silna. Wprowadzono ją w życie z inicjatywy księży: Teofila Bromboszcza, Teodora Kubiny, Jana Szymały i Wojciecha Szołtysika. Akt notarialny został spisany w lutym 1925 roku w obecności notariusza Konstantego Wolnego. Początkowy kapitał spółki był skromny i wynosił zaledwie 20 tys. złotych. W maju 1925 roku skrystalizowała się nazwa spółki: Księgarnia i Drukarnia Katolicka spółka z o.o. Administratorem był wówczas ks. August Hlond – późniejszy pierwszy biskup katowicki. 

  Fot. z lat 30. XX wieku. Na zdjęciu uwiecznieni m.in. ks. bp Stanisław Adamski (z lewej) oraz ks. bp Teofil Bromboszcz (w środku); z prawej widoczny bp polowy WP – Józef Gawlina Narodowe Archiwum Cyfrowe

Planując swój rozwój, firma wykupiła w 1926 roku 85% akcji chylącego się ku upadkowi czasopisma „Goniec Śląski”. W ten sposób nabyto drukarnię wraz z przyległym terenem i budynkami mieszczącymi się przy ul. Warszawskiej 58, które stały się na wiele lat siedzibą Księgarni. Prezesem Rady Nadzorczej Spółki wybrano ks. Pawła Brandysa. Do pierwszej Rady Nadzorczej weszli księża Teofil Bromboszcz, dr Emil Szramek, Eugeniusz Brzuska oraz świeccy: dr Jan Hlond, dr Emil Cyran, Kazimierz Sikorski, Dionizy Mędlewski i Jan Piechulek.

  Katowice, ul. Warszawska, fragment zdjęcia z lat 30. XX wieku Narodowe Archiwum Cyfrowe

Rozmach młodemu przedsiębiorstwu nadał drugi katowicki biskup – Stanisław Adamski, zaprawiony w pracy edytorskiej (wcześniej był m.in. kierownikiem Księgarni św. Wojciecha w Poznaniu). Dostrzegał rolę, jaką mogły odgrywać czasopisma, broszury i książki religijne publikowane przez Księgarnię w realizacji jego duszpasterskich zamysłów dla zarządzanej przez niego diecezji, a wszystko dla „podniesienia poziomu świadomości religijnej i wyrobienia wewnętrznego diecezjan” oraz po to, „aby czytelnikowi przemówić do duszy i go uszlachetnić”. W tym okresie inspirację i ton działalności nadawały też wybitne postaci, szczególnie spośród duchownych, m.in. wspomniany już ks. Bromboszcz, a także ks. Paweł Brandys, ks. Emil Szramek, dr Emil Cyran, ks. Eugeniusz Brzuska czy dr Jan Hlond. Tym osobom związanym z Księgarnią towarzyszył cel nie tylko kształtowania pobożności wiernych, ale również ich uspołecznienia, poszerzania horyzontów i ogólnego podniesienia poziomu intelektualnego. Do najważniejszych spośród ponad dwustu publikacji młodego wydawnictwa w okresie międzywojennym można zaliczyć wydawnictwa muzyczne, modlitewnik diecezjalny (Skarbiec modlitw i pieśni), katechizmy, książki o tematyce rodzinnej i dziecięcej, pozycje dotyczące dziejów Śląska, związane z tematyką społeczną i duszpasterską, literaturę hagiograficzną, beletrystykę i drukowane w Księgarni czasopisma religijne, w tym „Wiadomości Diecezjalne” i „Gościa Niedzielnego”.

  Strona tytułowa książki ks. Franciszka Mirka wydanej w pierwszym roku działalności Księgarni i Drukarni Katolickiej w Katowicach 

  Fragment książki ks. Teofila Bromboszcza, Katechizm katolicki dla wiernych i szkół, wydanej w 1934 roku

Okupacja

Tej prężnie rozpoczętej działalności wydawniczej tamę postawiła druga wojna światowa. Podczas okupacji zasoby książkowe i wydawnicze Księgarni – przemianowanej na Katolischebuchdruckerei und Verlags A.G. – uległy zaraz na początku poważnym zniszczeniom. Pod koniec 1939 roku Gestapo skonfiskowało kilka samochodów ciężarowych książek zabranych z magazynów. Niektóre pozycje udało się wywieźć do katowickiej zbiornicy makulatury Franciszka Spałka, gdzie przetrwały wojnę. Dużą rolę w ocaleniu wielu zasobów miał księgowy Księgarni – Franciszek Piotrowski, który w magazynach drukarni ukrył wiele wydrukowanych niedługo przed wojną arkuszy Skarbca modlitw i pieśni. Ocalił też manuskrypt Mszału na niedzielę i święta ks. Rudolfa Tomanka – aresztowany przez Gestapo, skazany na śmierć głodową w Dachau autor nie przeżył wojny, jednak jego dzieło przetrwało i było jednym z pierwszych, które wydrukowano tuż po jej zakończeniu. 
W okresie okupacji działalność Księgarni splotła się z także z losami ks. Jana Machy, który został aresztowany niedługo po tym, gdy z ówczesnej Katolischebuchdruckerei und Verlags (w świadomości lokalnej funkcjonującej jako Księgarnia i Drukarnia Katolicka), odebrał zamówione wcześniej katechizmy (Katcholischer Katechismus für das Bistum Kattowitz), które miały stanowić pomoc w nauce religii. W listach więziennych kilkakrotnie wymieniał Księgarnię, prosząc rodzinę o uregulowanie rachunku za książki. Można powiedzieć, że od tego momentu stale współpracujemy: dziś jesteśmy wydawcą książek o nowym błogosławionym, obrazków z modlitwami za jego przyczyną, a w 2021 roku Mszału beatyfikacyjnego złożonego w naszej introligatorni.

Dzieje powojenne

Niedługo po ustąpieniu Niemców, jeszcze w styczniu 1945 roku, ks. Alojzy Siemienik i wspomniany już Franciszek Piotrowski wznowili działalność Księgarni. Miesiąc później ukazał się pierwszy powojenny numer „Gościa Niedzielnego”.
 
Lata powojenne upłynęły pod znakiem reorganizacji firmy. Na początku 1946 roku, niejako wyprzedzając posunięcia nowej władzy i przewidując upaństwowienie przemysłu poligraficznego, z inicjatywy biskupów Stanisława Adamskiego i Juliusza Bieńka rozdzielono drukarnię i wydawnictwo, które przyjęło nazwę Księgarnia św. Jacka i miało kontynuować tradycje Księgarni Katolickiej. Był to czas dynamiki rozwojowej, który przyniósł nie tylko utrzymanie przedwojennych inicjatyw wydawniczych, ale też tworzenie nowych. Oddanie Księgarni pod patronat świętego z rodu Odrowążów miało swoją wymowę – jak Jacek był „światłem ze Śląska”, tak i Księgarnia miała przez swoje wydawnictwa nieść światło i prawdę, co wówczas, w okresie komunizmu, miało szczególny wydźwięk. 

  Jedna z książek wydanych po drugiej wojnie światowej – „Osobowość duszpasterza młodzieży”, autorstwa ks. dr. Mariana Lecha Kaczmarka

Jeszcze w 1947 roku ukazał się Mszał na niedzielę i święta ks. Rudolfa Tomanka, a rok później Mszalik niedzielny. Dzieciom zaproponowano Mszę św. w obrazkach. Z myślą o wiernych przygotowano własne wydanie Ewangelii i Dziejów Apostolskich (1947), a dla rodzin przygotowano m.in. serię broszurek Miłość, Małżeństwo, Rodzina.
W latach 50. nastąpił zastój spowodowany wprowadzeniem gospodarki planowej, w ramach której ograniczano działalność wydawnictw katolickich poprzez ingerencje w ‒ obowiązkowo przedkładane władzom państwowym do zatwierdzenia ‒ plany wydawnicze, cenzurę oraz reglamentację papieru i wysokie podatki dla gospodarki tzw. nieuspołecznionej. Działalność wydawnictwa została zredukowana do publikacji niemal wyłącznie modlitewników i katechizmów (kilka pozycji rocznie). Wydawano także obrazki i druki ulotne, zaświadczenia do chrztu czy ślubu. Aby zachować ciągłość i możliwość druku, oficyna funkcjonowała wówczas jako Wydawnictwo Kurii Diecezjalnej.

 

Powolne złagodzenie tych ograniczeń nastąpiło w latach 70. Jednak dopiero zmiany roku 1989 pozwoliły uwolnić się od cenzury, reglamentacji i stosowania się do odgórnych planów wydawniczych. W tym okresie Wydawnictwo poszerzyło swój profil wydawniczy, nawiązując do dawnych tradycji. Jedną z inicjatyw było wydawanie kalendarza książkowego Z tej ziemi, nawiązującego do tradycji przedwojennych kalendarzy: w bogatej szacie graficznej, z szeregiem artykułów na temat życia religijnego Górnego Śląska.
Jeśli znaczenie i działalność wydawnictwa w latach 1946–1989 (utrudnianą przez cenzurę, ingerencję w plany wydawnicze, reglamentację papieru i in.) mierzyć postaciami, które z nim współpracowały, to wystarczy wymienić tylko kilka z nich – jak choćby ks. Andrzeja Zuberbiera, Elżbietę Sujak, o. Augustyna Jankowskiego, ks. Kazimierza Romaniuka, Jerzego Kłoczowskiego, Daniela Olszewskiego, ks. Czesława Bartnika, ks. Antoniego Kajzerka, ks. Jerzego Myszora, ks. Mieczysława Malińskiego – by zrozumieć, że Księgarnia skupiała wokół siebie wybitne osobowości i wydawała ich wyjątkowe dzieła. W dalszych latach dołączyli do nich kolejni autorzy. W naszym portfolio mamy pozycje m.in. Josemaríi Escrivy, kard. Françoisa Xaviera Nguyễn Văn Thuậna, Zofii Kossak-Szczuckiej, Teresy Micewicz, Chiary Lubich, ks. Janusza Pasierba, ks. Wincentego Myszora, ks. Jerzego Szymika, ks. Tomáša Halíka, Vittoria Messoriego, Ewy Czaczkowskiej, Aliny Petrowej-Wasilewicz, Gabrieli Pindur, Ewy Skarżyńskiej, Katarzyny Dąbrowskiej, o. Zdzisława Kijasa, ks. Piotra Brząkalika i wielu innych. 

 

Nasze publikacje były kilkukrotnie nagradzane m.in. statuetką Feniksa – prestiżową nagrodą przyznawaną przez Stowarzyszenie Wydawców Katolickich ‒ wręczaną podczas Targów Wydawców Katolickich. Otrzymaliśmy ją za książki: Vittorio Messori, Czarne karty Kościoła (1999); Kościół XX wieku. Rozmowy Ewy K. Czaczkowskiej (2000); Pierre Blet SJ, Pius XII i druga wojna światowa w tajnych archiwach watykańskich (2001); ks. Jerzy Szymik, Alina Petrowa-Wasilewicz, Jak Ślązak z Bułgarem, czyli patchwork prowincjonalny (2006); Barbara i Marcel Trojan, DEKALOG w tekstach, w piosenkach, w obrazach (2007); ks. Jerzy Szymik, Cierpliwość Boga. 66 wierszy 2003–2006 (2007); ks. Jerzy Szymik, Theologia benedicta. Tomy 1‒3 (2016). 
W 2011 roku nagrodę Feniks Specjalny otrzymała seria Studia Antiquitates Christianae. Series Nova pod red. ks. prof. Wincentego Myszora, a w 2022 roku seria Biblia Impulsy pod red. ks. dr. hab. Janusza Wilka „za nowatorską edycję Biblii dla odbiorcy XXI wieku, wychodzącą naprzeciw potrzebom współczesnego czytelnika, oferując mu pomoc w pełniejszym poznaniu i doświadczeniu tekstu Starego i Nowego Testamentu”. Tak zwanym Złotym Feniksem – nagrodą za całokształt twórczości – zostali uhonorowani dwaj nasi autorzy: ks. prof. Wincenty Myszor (2017) i ks. prof. Jerzy Szymik (2021). 
W roku 2019 podczas 23. Międzynarodowych Targów Książki Księgarnia św. Jacka otrzymała od Olsztyńskich Zakładów Graficznych OZGRAF SA wyróżnienie w kategorii książka religijna (jednej z siedmiu kategorii, w których przyznawano wyróżnienia) za serię Biblia Impulsy oraz Grand Prix za książkę Krzyż i Chwała.

 

Ważną część działalności stanowi dla Księgarni publikacja wydawnictw liturgicznych. Już w 1927 roku zaistniała na rynku wydawniczym, wydając Rytuał Rzymski dla całego Kościoła w Polsce, zawierający obrzędy wszystkich sakramentów. Od 1972 roku ukazują się kolejne części rytuału odnowionego po Soborze Watykańskim II. Stale od 1933 roku wydawany jest modlitewnik diecezjalny – Skarbiec modlitw i pieśni. Rozwinął się dział związany z literaturą naukową (czasopisma „Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne”, „Studia Pastoralne” oraz monografie), w tym także słownikową (Słownik teologiczny, Słownik biblijny, Słownik biograficzny katolickiego duchowieństwa śląskiego XIX i XX wieku). Ukazują się serie naukowe, m.in.: Studia i Materiały Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, Źródła do Dziejów Kościoła Katolickiego na Górnym Śląsku oraz Studia Antiquitatis Christianae. Series Novae (dwie ostatnie obecnie w koedycji z wydawnictwem WueM). 

 

Wyjątkową inicjatywą jest dla nas seria Biblia Impulsy pod red. ks. Janusza Wilka. Nowy przekład Pisma Świętego dokonany przez członków Stowarzyszenia Biblistów Polskich łączy wierność wobec oryginalnego tekstu z pięknem współczesnego języka polskiego. Każdy tom ma charakterystyczny, przejrzysty układ. Na jednej stronie, po lewej, zamieszczone są kolejne fragmenty tekstu biblijnego, na drugiej, po prawej – komentarz w formie krótkich wskazówek-impulsów, który nadał nazwę całej serii. Lektura tekstu – Refleksja – Aktualizacja – Czy wiesz, że… – te powtarzające się w każdym tomie sekwencje stopniowo wprowadzają czytelnika w mądrość Bożego słowa. Charakterystyczne, praktyczne wychylenie sprawia, iż Biblia Impulsy to propozycja zarówno do indywidualnej, osobistej lektury Biblii, jak i jej wspólnotowego rozważania w ruchach czy grupach parafialnych. Dla duchownych może być pomocą w formacji biblijnej i w przygotowaniu homilii. Osobom świeckim niedługi i wieloaspektowy komentarz do fragmentu księgi ułatwi systematyczną lekturę Pisma Świętego wśród codziennych obowiązków. Dotąd ukazało się 13 tomów Nowego Testamentu oraz Pieśń nad Pieśniami ze Starego.

 

W 2020 roku siedziba firmy została przeniesiona do centrum Katowic, na ul. Wita Stwosza 11.  W 2024 roku Księgarnia św. Jacka stała się częścią Instytutu Gość Media (wydawcy prasy katolickiej, m.in. „Gościa Niedzielnego”, podmiotu prowadzącego diecezjalne Radio eM oraz portale internetowe wiara.pl i gosc.pl). Tym samym po latach – jak przed wojną – „Gość Niedzielny” i Księgarnia św. Jacka działają razem.
Dzisiaj Księgarnia św. Jacka to wydawnictwo, siedem sklepów stacjonarnych, sklep internetowy oraz hurtownia książek, dewocjonaliów i artykułów liturgicznych. Łącząc tradycję z nowoczesnością – już od stu lat – nieodmiennie kierujemy się przekonaniem skonkretyzowanym w naszym motto: „słowa przybliżają do Słowa”.

 

Oprac. na podst. tekstów: M. Latusek, G. Łąckiej, I. Mierzwy, ks. J. Myszora, J. Pakuzy oraz materiałów własnych.